18. septembar 2020. Kategorija: Intervju Autor: Velimir Perović Izvor: UGS Nezavisnost Foto: Independent.academia.edu
Srbija se u 21. veku, prema svim kriterijumima, našla u grupi demografski najstarijih zemalja Evrope i sveta. Početkom 2020. godine više nego svaki peti stanovnik Srbije bio je stariji od 65 godina, a tek svaki sedmi mlađi od 15 godina – kaže u intervjuu za portal UGS Nezavisnost dr Goran Penev, demograf
Goran Penev je ceo radni vek proveo u Centru za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka. Autor je više od 200 naučnih i stručnih radova iz demografije. Višegodišnji je saradnik francuskog Nacionalnog instituta za demografske studije i Evropske demografske opservatorije. Član je Odbora za proučavanje stanovništva pri SANU.
Kakav je u ovom trenutku demografski inventar Srbije i kakve su tendencije kada je u pitanju brojnost stanovništva, natalitet, prirodni priraštaj, starosna struktura?
– Ako se izrazimo terminologijom koju sada koriste mnogi epidemiolozi, može se reći da je trenutna demografska situacija u Srbiji stabilno nepovoljna. Ukupno stanovništvo je prema zvaničnim procenama Republičkog zavoda za statistiku (RZS) 1. januara 2020. isnosilo 6,9 miliona, i bilo je malobrojnije nego pre 50 godina. Broj živorođenih je već nekoliko godina stalno ispod 65 hiljada (64,4 hiljade u 2019) i značajno je manji nego bilo koje godine u 20. veku, čak manji nego u vreme bilo kog rata koji je vođen u tom stoleću. Broj umrlih je već dvadesetak godina stalno preko 100.000, a od 2010. se kreće u rasponu od 100 do 104 hiljade godišnje. On je prošle godine iznosio 101,4 hiljade.
Znatno više umiremo nego što se rađamo.
– Za gotovo 60 odsto veći broj umrlih od broja živorođenih rezultirao je negativnim prirodnim priraštajem stanovništva koji je u poslednjih 10 godina iznosio -36,5 hiljada na godišnjem nivou. U 2019. godini negativni prirodni priraštaj bio je neznanto veći od desetogodišnjeg proseka (-37,1 hiljada).
Kakva je starosna struktura stanovništva?
– Ono što je za demografe od prvorazrednog značaja, to je starosna struktura stanovništva koja, s jedne strane, značajno determiniše kretanje broja živorođenih i umrlih, a s druge strane, formirana je pod uticajem kretanja broja živorođenih i umrlih (po starosti) prirodnog priraštaja, kao i broja odseljenih i doseljenih, tj migracionog salda, takođe po starosti. Stanovništvo Srbije je već decenijama izloženo veoma intenzivnom starenju, i to kako zbog povećanog udela starih, tako i zbog smanjenja udela mladih. Srbija u 21. veku, prema svim kriterijumima, spada u grupu demografski najstarijih zemalja Evrope i sveta. Početkom 2020. godine više nego svaki peti (21%) stanovnik zemlje bio je stariji od 65 godina, a tek svaki sedmi (14,3%) mlađi od 15 godina. Broj starih je za 463 hiljade ili za 47% bio veći od broja mladih, a prosečna starost je dostigla rekordnu vrednost od 43,4 godine.
Koje oblasti su najviše pogođene depopulacijom?
– Posmatrajući samo podatke za period nakon popisne 2011. godine, smanjenje stanovništva je prisutno u svim okruzima. Jedini izuzeci su Beograd i Južnobački okrug (isključivo zbog Novog Sada), oba područja s kontinuiranim, ali vrlo niskim stopama populacionog rasta. U svim ostalim okruzima broj stanovnika se iz godine u godinu smanjivao. Smanjenje je bilo najintenzivnije i najrasprostranjenije u Regionu Južne i Istočne Srbije. S najvećim stopama negativnog populacionog rasta izdvajaju se Zaječarski i Borski okrug, kao i Braničevski, Pirotski i Toplički okrug. Na opštinskom nivou se, prema razmerama demografskog urušavanja, izdvaja opština Crna Trava čiji je broj stanovnika između 1948. i 2019. i bukvalno više nego desetkovan (smanjenje sa 13.414 stanovnika na svega 1.156). Pored Crne Trave, depopulacijom su najviše ugrožene opštine Gadžin Han, Trgovište, Babušnica i Medveđa, sve sa smanjenjem ukupnog stanovništva od 71 do 75 odsto.
Kako će se pandemija Kovida-19 odraziti na prirodni priraštaj u Srbiji?
– S obzirom da smo očigledno daleko od kraja pandemije, još je rano za sagledavanje efekata epidemije Kovida-19 na kretanje stanovništva Srbije. Broj umrlih od Kovida-19, koji je zvanično manji od 750, s demografskog stanovišta nije relevantan za kretanje ukupne smrtnosti u zemlji, posebno kad se ima u vidu da je prošle godine u proseku dnevno umiralo 280 lica. Međutim, još se ne zna kakve će biti posledice bolesti na morbiditet stanovništva, posebno na zdravstveno stanje onih koji su imali težu kliničku sliku. Treba voditi računa da je ukupan broj obolelih relativno veliki (preko 32 hiljade), a da su još nedovoljna saznanja o svim mogućim posledicama zaražavanja. Uz to, ne treba zanemariti ni indirekne efekte epidemije na lošiji medicinski tretman ostalih obolelih lica, a prvenstveno hroničnih bolesnika. To, ne samo zato što je borba protiv Kovida-19 imala prioritet, pa su mnoge operacije odložene, već i zbog samoinicijativnog „preskakanja“ odlaska na redovne preglede i terapije od strane samih pacijenata. Sve u svemu, očekujem da će ove, a verovatno i naredne godine biti primetno povećan broj umrlih.
Kako će se pandemija odraziti na natalitet?
– U pogledu nataliteta, sigurno je da epidemija neće direktno uticati na broj živorođene dece u 2020. godini (gotova sva su začeta pre proglašenja epidemije). Međutim, što se tiče rađanja u 2021. godine, mišljenja sam da će ona biti malobrojnija nego 2020. godine prvenstveno zbog ekonomske neizvesnosti izazvane pandemijom, a ne treba zanemariti ni drastično smanjenje broja sklopljenih brakova. U prvih šest meseci ove godine sklopljeno je za 50 odsto manje brakova nego lani u istom periodu.
Koliko u ovom trenutku iznosi prosečan broj dece koje u reproduktivnom dobu rodi jedna žena u Srbiji?
– Prema najnovijim podacima, u 2019. godini je prosečan broj dece po jednoj ženi staroj 15-49 godina iznosio 1,52. To je neznantno povećanje u odnosu na prethodnu godinu, ali i najveći nivo stope ukupnog fertiliteta od 2005. godine. Ujedno, treba istaći da je nastavljen trend povećanja nivoa fertiliteta, koji je ustanovljen nakon 2007. godine. Nivo fertiliteta, iako rekordan u poslednjih 15 godina, i dalje nije dovoljan za zamenu genaracija, a manjak iznosi čitavih 27 odsto. Rađanja koja ne obezbeđuju prostu reprodukciju ne predstavljaju novinu, jer je to pojava koja u Srbiji postoji već skoro 65 godina.
Da li se žene sve kasnije odlučuju da postanu majke?
– Nastavljene su i dugoročne promene starosnog modela rađanja, a ogledaju se u vrlo ubrzanom smanjenju fertiliteta žena mlađeg reproduktivnog uzrasta (15-24), i ubrzanog povećanja fertiliteta žena starijih od 30 godina. Maksimalni nivo rađanja je sve do 2000. godine bio kod žena starih 20-24. Počev od 2001. godine najviše rađaju žene u starosnoj grupi 25-29. Istovremeno, nivo fertiliteta žena starih 20-24 godine se smanjuje, a onih starih 30-34 intenzivno povećava. Ostvarene promene su dovele do bezmalo izjednačenog nivoa rađanja žena starih 25-29 i 30-34 godine, s velikim izgledima da već 2020. ili 2021. najveći nivo fertiliteta imaju žene stare 30-34. godine. Ostvarene promene starosnog modela fertiliteta neposredno su se odrazile i na kontinuirano i vrlo naglo povećanje prosečne starosti majke prilikom živorođenja. Ona je, između 1991. i 2019. povećana za preko četiri godine (sa 25,8 na 30,1). Još intenzivnije je bilo povećanje prosečne starosti prilikom rođenja prvog deteta (sa 24 na 28,7 godina).
Očigledno, žene se odlučuju da rađaju kasnije, ali ima i žena koje nisu rađale.
– Sve je veći udeo onih koje nisu rađale. To se ne odnosi samo na mlađe žene (20–24 i 25–29), već i na žene starijeg reproduktivnog uzrasta (30–39). Prema najnovijim procenama, početkom 2020. godine udeo žena bez dece je kod najmlađih (20-24) dostigao 85 odsto, kod starijih 25-29 godina njihov udeo iznosi preko 62 odsto, a kod žena starosti 30-34 bez dece je čak 36 odsto. Sve su to maksimalne stope bezdetnosti ne samo u 21. veku, već u poslednjih 60 godina. To važi i za tzv. trajnu bezdetnost žena na kraju reproduktivnog perioda (45-49 godina), koja je 2020. godine dostigla udeo nivo od 14 odsto. Već dugo, nedovoljno za zamenu generacija rađaju sve žene, i to bez obzira na obrazovni nivo, ekonomsku aktivnost, tip naselja, nacionalnost ili veroispovest. Iako to traje skoro 65 godina, ne treba se čuditi što se stanovništvo, bez obzira na njegovu lepotu, smanjuje.
Koliko je ljudi proteklih godina napustilo Srbiju i šta se po tom pitanju može očekivati u narednom periodu?
– Već sam spomenuo da je vrlo teško doći do pouzdanih podataka o spoljnim migracijama stanovništva Srbije. Rezultati jednog novijeg istraživanje RZS-a rađenog u saradnji s nacionalnim statističkim organizacijama najvažnijih zemalja, ukuzaju da je između 2011. i 2018. godine Srbiju napustilo 226 hiljada stanovnika, a da se istovremeno u Srbiju doselilo 131 hiljada stanovnika. Migracioni saldo je iznosio minus 95 hiljada ili minus 12 hiljada godišnje.
Iseljavanje je naročito intenzivirano poslednjih godina.
– Tako je. Prema RZS-u, 2018. godine Srbiju je napustilo 38 hiljada stanovnika, a u nju se doselilo (ili vratilo) 16 hiljada lica. Moja je pretpostavka da je trend povećanja iseljavanja nastavljen i 2019, ali i da je 2020. on naglo prekinut. Za očekivati je da će i narednih godina, pre svega kao posledica svetske ekonomske krize izazvane pandemijom, biti usporeno iseljavanje, uz istovremeno intenziviranje doseljavanja, a pre svega povratka srpskih građana iz inostranstva.
Kako će se demografska kretanja odraziti na potrebe za radnom snagom?
– Intenzivno demografsko starenje, i sve veća neravnoteža obima ulazećih i izlazećih i ulazećih generacija u radnu snagu, kao i sve masovniji odlazak radno sposobnog stanovništva na rad u inostranstvo se sve više odražava na tržište rada. To je već vidljivo kroz otežano zadovoljenje potreba za radnom snagom, kao i u strukturnim promenama po delatnostima i zanimanjima koje su direktno uslovljene aktuelnim demografskim kretanjima. Smatram da buduće promene obima radnog kontingenta ne bi trebalo da predstavljaju ograničavajući faktor na tržištu rada u uslovima masovne primene novih, visokosofisticiranih tehnologija, a posebno pri raširenoj robotizaciji proizvodnje. Međutim, istovremeno vrlo intenzivno povećanje broja i udela starih, a posebno najstarijih, svakako će nepovoljno uticati na finansijsko opterećenje privrede i društva, a nužno će zahtevati i dodatna krupna strukturna prilagođavanja u domenu zaposlenosti.
Kakva je starosna struktura našeg radno sposobnog stanovništva?
– Radno sposobno stanovništvo (lica stara 20-64 godina) je proteklih nekoliko decenija imalo relativno stabilno učešće u ukupnom stanovništvu Srbije. Prema najnovijim procenam RZS-a, 1. januara 2020. godine radni kontingent brojao je 4,13 miliona stanovnika ili 59,6 odsto ukupnog stanovništva zemlje. Devet godina ranije (1. januara 2011), stanovništvo iste starosti brojalo je 4,545 miliona ili 62,7 odsto ukupnog stanovništva. Smanjenje obima radno sposobnog stranovništva bilo je praćeno i smanjenjem kako najmlađih (20-24), tako i najstarijih (60-64) stanovnika radno sposobnog uzrasta, s tim što je ono kod mladih bilo intenzivnije, a starijih sporije od proseka. Takve razlike su rezultirale promenom interne starosne strukture radnog kontingenta, tj. smanjenjem udela mladih (sa 9,9 na 8,9 odsto) i povećanjem udela starih (sa 11,3 na 11,9 odsto).
Da li po tom pitanju možete da napravite poređenje s nekom od razvijenih evropskih zemalja?
– Da je i radno sposobno stranovništvo Srbije demografski vrlo staro potvrđuju podaci za nekoliko odabranih razvijenih evropskih zemalja (Francuska, Švedska, Nemačka i Italija). Prve dve spadaju u grupu demografski mlađih evropskih populacija (mlađe su od Srbije), a druge dve u grupu demografski starijih populacija (starije od Srbije). Međutim, u pogledu interne starosne strukture radnog kontingenta, sve četiri su imale manji udeo starih 60-64 u ukupnom radno sposobnom stanovništvu (od 9,7% u Švedskoj, do 11% u Nemačkoj). Istovremeno, izuzev Italije, u svim tim zemljama, udeo mladog radno sposobnog stanovništva je bio veći nego u Srbiji (od 9,2% u Nemačkoj do 10,3% u Švedskoj).
Da li verujete u prognoze da će nas u Srbiji 2061. godine biti manje za 2,5 miliona?
– Da, ali ne baš za 2,5 miliona. Po jednoj od varijanti mojih najnovijih projekcija stanovništva Srbije, ispunjenje pretpostavki o niskom i opadajućem fertilitetu, uz očekivane promene mortaliteta (produženje očekivanog trajanja života) i migracionog salda (negativan do 2036, a pozitivan nakon te godine) rezultirao bi u 2061. godini sa ukupno pet miliona stanovnika. Međutim, prema varijantama koje se zasnivaju na hipotezama o rastućem fertilitetu, broj stanovnika bi takođe opadao (na 5,7 odnosno 6,2 miliona u 2061), ali znatno umerenije nego prema varijanti niskog fertiliteta. Inače, ostvarenje bilo koje od spomenutih projekcionih varijanti vodilo bi ka daljem ubrzanom starenju, kako ukupnog, tako i radno sposobnog stanovništva Srbije.
U većini zemalja u svetu broj stanovnika se povećava, dok Srbija spada u grupu od 30-ak zemalja u kojima se broj stanovnika iz godine u godinu smanjuje. Da li je moguće i pod kojim uslovima promeniti demografska kretanja u našoj zemlji?
– Rezultati novijih srednjoročnih i dugoročnih projekcija stanovništva ukazuju na veliku izvesnost nastavka smanjivanja stanovništva Srbije i njegovog ubrzanog starenja. U takvim uslovima, vrlo su limitirane mogućnosti uspešnog delovanja mera podsticaja rađanja na zaustavljanje nepovoljnih trendova i demografski oporavak zemlje. Stoga je od velikog značaja i sprovođenje aktivne politike migracija, ne samo fokusirane na problem emigracije iz Srbije, već sve više na doseljavanja iz drugih zemalja.
