31.mart 2023. Kategorija: Autorski tekstovi, Zoran Stojiljković Izvor: Danas Foto: 123RF
Ovih dana ponovo svedočimo političkoj utakmici koja se svodi na političko etiketiranje i ratovanje: umesto snage argumenata koristi se argument sile, odnosno argumentacija tipa ad hominem i ad bacculam – na čoveka i to batinom, ličnim uvredama i proizvodnjom političkih poternica sa opasnom optužbom za izdajništvo.
Logično se postavlja pitanje o kakvom se tu stanju duha radi i čime je takav stil političkog ponašanja uslovljen?
Političko ponašanje zasniva se na uzajamnoj vezi formiranih crta ličnosti, razumevanja sopstvenih interesa i njima uslovljenim prihvaćenim (poželjnim) stavovima i vrednostima. Naravno i na pritiskajućim delovanjem dominantnog javnog mnenja, oblikovanom slikom stvarnosti i odnosa u njoj koju onda mi, u velikoj meri zavisno od stanja zdravlja demokratije, kritički razmatramo ili joj se nekritički podređujemo. Rekao bih i da su, recimo, neurotičnost, anksioznost, hedonizam i moralni relativizam ili egocentričnost i prenaglašena kompetitivnost efekti delovanja duha vremena na bazične crte ličnosti.
Razornost populizma
Pre pet-šest godina u knjizi sa indikativnim naslovom Srbija traži vođu kostatovao sam da je populizam razorna veza uzajamnog varanja u koju ulaze pretendenti na presto, koji unižavaju građane podilazeći i laskajuči im, i građani koji postaju podanici lišavajući se političkog punoletstva i bežeći od preuzimanja sopstvene dela političke odgovornosti. U tako stvorenoj „idili“ svi koji sumnjaju i protivreče su „opasni drugi“ koje treba marginalizovati i obezvrediti. Ili okaljati ili potkupiti.
Navedeni pokazatelji političkog ponašanja upućuju nas dalje na analizu odnosa koji se uspostavljaju između društvenih (ne)prilika i političkih stilova i temperamenata. Dva osnovna, ideal-tipska politička stila su ideološki, koji obuhvata duboku afektivnu odanost jedinstvenom nizu vrednosti koje pokrivaju ne samo političke događaje već i život u celini, i interesno uslovljeni pragmatički stil, koji je komplementaran Veberovom ciljno-racionalnom delovanju.
Pošto politiku, sa izuzetkom političkih sanjara i vizionara, poimamo kao prevashodno interesnu delatnost, uočljivo je da instrumentalni politički stil dominira savremenom političkom praksom. U takvom razumevanju političke pragmatike, Robert Hariman je segmentirao četiri dominantna politička stila: realistički, dvorski, birokratski i republikanski stil.
U političkoj nauci okosnica realpolitike je obrazložena još u Makijavelijevom Vladaocu čiji je izraz od prilika zavisna kombinacija osobina agresivnog, nasilnog, snažnog lava i lukave lisice.
Dvorski stil je fokusiran na ličnost političara, njegove fizičke i psihološke crte, njegovu osobnost, (ne)harizmatičnost koja se iščitava u estetici i pompeznosti njegovog nastupa ali i neverbalnoj komunikaciji, gestovima, ličnom imidžu. U vremenima poodmakle personalizacije i medijetizacije političkih aktivnosti „bildovanje“ poželjnog imidža je postala unosna delatnost marketinških profesionalaca.
Birokratski stil, od stvarnih moćnika u senci zavisnih političkih aparatčika, pretpostavlja strogu vertikalnu stratifikaciju društvenih veza i odnosa i kancelarijski etos u kome se sve subjektivnosti supsumiraju u sivilo kolektivizma i formalizam.
Njima opozitan, po mome sudu jedino prihvatljiv je republikanski (demokratski) stil, generisan iz veštine besedništva i retorike. On razvija oratorsku virtuoznost u javnom prostoru, ali u ovom slučaju negujući tehnike pregovaranja, u oslonu na građanske vrline, kulturu civilnosti i dijaloga.
Ako već Srbija traga za liderima onda to treba da je potraga za snažnim transformišućim liderima koji društvo menjaju u saglasju sa jasno prezentovanom strategijom promena i u neprestanom dijalogu sa političkom konkurecijom. Dijalogu koji uključuje i podstiče obrazovane i osvešćene – uspravne građane i njihove oblike samoorganizovanja – inicijative, nevladine organizacije, profesionalna udruženja, sindikate i društvene pokrete. Naravno, radi se tek o polaznoj analitičkoj šemi koja ne govori mnogo o prelaznim tipovima i uzajamnim pozajmicama, kao ni specifičnim personalno – psihološkim osobenostima pojedinih lidera.
Zavođenja i manipulacije
Meni je posebno zanimljiv politički stil egokrata. Egokrate su u politici nezajažljivo opsednute vlašću i sticanjem moći – egokrata je sveprisutna osoba koja uživa uticati na druge, kontrolisati ih i prisiljavati jer u tome doživljava svoju vlastitu snagu i svrhu. Egokrata prvo zavodi, manipuliše i instrumentalizuje svoje okruženje svodeći svoje saradnike i partnere na nivo konformističko-snishodljivog trabanta i branioca lika i neupitnih dela vođe.
U političkoj areni, kako to ističe Esad Zgodić: „umjesto da osmišlja politički program te se izlaže rizicima njegovih (ne)ozbiljenja, egokrat je – suočen sa kritikom vlastita političkog držanja – opsjednut izazivanjem ganutljive sentimentalnosti i produkcije suzne prisnosti prema sebi. Umesto rasprave s kritičarima – brani se dakle tako što razgolićuje vlastitu intimu i privatnost s plačnim grcajem u grlu, a taj je grcaj, kad to zatreba u škripcu, zapravo, glavni protivargument. Nema, dakle, dijaloga – brani se i napada sentimentalnom intimizacijom politike: pobeda po svaku cenu – to je njegov stil, a on jest i izvorište neutažive, pohlepne želje za moći nad ljudima.
Proizvođenje političkih skandala i afera sastavni su deo političkog stila egokrate. Njihovo obelodanjivanje i razrešenje bili bi indikator da demokratija i njeni korektivni mehanizmi kako tako funkcionišu, pre svega sudski sistem, mediji i javno mnijenje. Ako se, međutim, afere proizvode u nizu bez sudskog epiloga i uz zaborav optužbi čim se promene političke prilike, radi se tek o korišćenju zavodljive i opasne, emocijama prenatopljene retorike etiketiranja “lopova i izdajnika”.
Šta nam to govori o prisutnim političkim temperamentima?
Politički temperament se prvo veže uz emocionalni aspekt ličnosti, odnosno intenzitet emocionalnog uzbuđenja i manifestovanja emocija u političkoj retorici. Četiri su ključne karakteristike temperamenta: brzina iskazivanja emocija (eksplozivnost), intenzitet emocija, opšti ton raspoloženja (optimističan, pesimističan, depresivan) i manifestovanje emocija (introvertnost i ekstrovertnost). Ekstremniji pojedinci i politički lideri stoga se neće libiti da u politički vokabular uvedu crno-bele slike podele na političke prijatelje i neprijatelje, analogno Karl Šmitovoj diferencijaciji ovih kategorija.
Politički temperamenti se analiziraju i na osnovu prihvatanja osnovnih političkih ideologija: konzervativizam (zalaganje za tradiciju i spore, postupne promene poretka), liberalizam (zalaganje za modernizaciju i slobodarski okvir demokratije) i radikalni revolucionarizam (potpuna transformacija postojećeg sistema). Shodno tome, umereniji politički temperament poseduju, po pravilu, oni politički subjekti koji se u političkoj praksi zalažu za socijalnu integraciju, kompromis i kulturu konsenzusa.
Posebno su interesantna, ali i sporna i sklona političkoj manipulaciji i proizvodnji stereotipa i predrasuda, izučavanja različitih nacionalnih temperamenta, odnosno kulturno-antropološke i sociopsihološke studije o nacionalnom (političkom) karakteru.
Vladimir Dvorniković u Karakterologiji Jugoslovena govori o temperamentu južnoslovenskih naroda kao politički strastvenih naroda. U Heraklitovom duhu provejava neizrecivo, melanholično, gotovo fatalističko osećanje života, ali i specifičan inat i inaćenje, zlopamćenje, sladostrasna osvetoljubivost i ironija, sklonost satiri i sarkazmu. Jovan Cvijić govori o časti koja lako prelazi u sujetno častohleplje, hrabrosti koja neretko završi u nerazumnom, skupom i pogibeljnom junačenju. Mnogi politički akteri pokazuju i zavidnu istrajnost u pokazivanju ksenofobne, provincijalne, palanačke sumnje u drugo i drugačije, odnosno potiranju prava na razlikovanje.
Demokratski iskorak
Radi se dakle o složenoj i zamršenoj “sfingi“ različitih temperamenata, političkih stilova i ponašanja. Kako ojačati njihove demokratske potencijale i kapacitete?
Robert Patnam, govoreći o socijalnom i političkom kapitalu građana, ukazuje na četiri preduslova: političku jednakost, međuljudsko poverenje, politički aktivizam i angažovanje u nevladinom sektoru.
Harold Lasvel govori o pet ključnih osobina ličnosti demokrate. Prvo dođe otvoreni ego i pozitivan odnos prema drugim ljudima. Sledi sposobnost da se s drugima dele vrednosti. Njima sledi kritična, upitna sopstvena vrednosna orijentacija. Rezultat je pouzdanost i vera u okruženje. Peta, meni najznačajnija je sloboda od teskobe.
Na društvenoj komunikacijskoj ravni radi se o duhu javnosti, odgovornosti za javnu reč, kulturi dijaloga i tolerancije, spremnosti na kompromis i uspostavljanje bar minimalnog društvenog konsenzusa.
Ne sme, dakle, postojati tiranija većine dizajnirana od privilegovanih manjina.
Vladajuće političke elite imaju značajnu ulogu u izgradnji demokratske političke kulture. One mogu biti glavni predvodnici ili glavni kočničari demokratizacije. Mediji i stručna javnost bi, iznad svega, morali biti nezavisni, ali i svesni svoje odgovornosti i uticaja koji imaju na društvo. Konačno, građani bi, pored spremnosti da uče, učestvuju i raspravljaju, morali da utreniraju i praktikuju izgrađen “pretenciozan” stav da su oni izvor i utoka vlasti. Odnosno, da su aktuelni nosioci vlasti tek privremeno zaposleni u službi građana.
Autor je politički sociolog
