Srbija je danas, početkom treće decenije 21. veka, kad je u pitanju njen politički identitet, nedovršena i još uvek slaba, preciznije, selektivno slaba, zarobljena interesima bogatih i moćnih, partokratska država i društvo.
Klijentelizam, neraskidivo uvezan sa korupcijom, najpoznatija je tehnika i metoda partokratskog porobljavanja.
Kopecki i Skerlis definišu političko pokroviteljstvo kao moć stranke da imenuje ljude na pozicije u javnom i polujavnom životu.
Političkim pokroviteljstvom omogućena, uspostavlja se uža (ne)formalna klijentelistička mreža koja funkcioniše kao piramidalna struktura sa patronom na vrhu i klijentima (brokerima) koji predstavljaju patrona na nižem hijerarhijskom nivou.
Razlika između patrona i posrednika je da broker nema kontrolu nad resursima, on dobija samo neke resurse od patrona koje može da distribuira klijentima.
Važno pitanje povezano sa obimom klijentelističkih mreža je da li koristi ostaju ograničene samo na elitu, ili klijentelističke mreže mogu da se spuste niz društvenu piramidu?
U zemljama poput Srbije u ovoj dilemi nema ničega novog.
Nove su razmere koje je zadobio politički klijentelizam koji Alen Hiken određuje kao uzajamno korisnu razmenu resursa između aktera nejednakog statusa.
Sa niskim primanjima, političku odanost klijenata je jeftinije kupiti – recimo ponudama za zapošljavanje, što čini klijentilističku preraspodelu neodoljivim načinom sticanja podrške.
Posledično, uspostavljeni odnosi političkog pokroviteljstva, koruptivne pristrasnosti i razgranatih klijentelističkih mreža razaraju i obesmišljavaju formalni, demokratski normativni i institucionalni dizajn i strukture.
Projektovani, tržišno-socijalni i liberalno predstavnički kapitalizam impregniran je i preoblikovan u politički kapitalizam.
Politički kapitalizam je sistem u kome politička i ekonomska elita dizajniraju pravila, tako da mogu da koriste politički sistem da održe svoje elitne pozicije.
Klijentelistička politika zapravo uključuje zamenu formalnih kriterijuma i postupaka izbora korisnika vladinih programa za politički kriterijum: da li ste me podržali?
Kao što ova definicija implicira, politički klijentelizam može uključivati ne samo razmenu različitih vrsta ličnih davanja, počev od pristupa državnim davanjima – poput državnih ugovora, javnih usluga ili poslova u javnom sektoru – već i koristi koje uključuju lične resurse poput novca ili zaštite.
Operacionalizovani indeks percepcije klijentelizma, dakle, kombinuje, po Berenšotu, procene u kojoj meri su sledećih sedam resursa raspoređeni na klijentelistički način: 1. Vladini ugovori, 2. Državni poslovi, 3. Javne usluge, 4. Pristup programima socijalne zaštite, 5. Korišćenje fondova socijalne pomoći, 6. Papirologija (licence, dozvole, itd) i, naravno, 7. Novac – kupovina glasova na izborima.
Slučaj Srbija: Sirenski zov partokratije
Sistem političkog klijentelizma u Srbiji se snažno oslanja na relaciju između političkih lidera i poslovne elite, ali je konkurentna priroda sistema rezultirala stvaranjem širokih klijentelističkih mreža od vođa na vrhu, preko posrednika, do partijskim zapošljavanjem i sitnim sinekurama uključenih značajnih delova biračkog tela, na dnu socijalne piramide.
U širem smislu i sve češće korišćena povremena isplata jednokratne pomoći penzionerima i ugroženim socijalnim grupama, koja se tretira kao vid posebne naklonosti vlasti, jeste oblik kreiranja klijentelističkog odnosa.
Najčešće klijentelistička mreža koja se formira obuhvata elemente već uspostavljenih mreža, ali sa ključnim pozicijama koje popunjava nova elita.
Upotreba postojeće mreže je izraženija kad stranka prvi put dolazi na vlast i nema svoju klijentelističku infrastrukturu, posebno ne u državnim organima i regulatornim agencijama.
U tom okviru mogu se u Srbiji razlikovati dva perioda (1990-2000. i 2014-2021) piramidalno uspostavljenog, centralizovanog pokroviteljstva i klijentelizma, od perioda relativne klijentelističke (ne)ravnoteže, posebno izražene u periodu 2000-2008, odnosno do kumuliranja moći u rukama predsednika Tadića i DS, koji, zbog izbijanja krize i gubitka vlasti na izborima 2012, nije uspeo da se stabilizuje.
Link između političkog i ekonomskog sektora
Tek u vidu krokija, na osnovu prethodnih nalaza, posebno analiza Slobodana Cvejića i saradnika, nudim pet mehanizama, odnosno kanala i šest dodatnih instrumenata za održanje i širenje klijentelističkih mreža.
1) Partijsko osvajanje upravnih struktura javnih preduzeća i ustanova. Postupak imenovanja predstavnika političkih stranaka u upravne odbore javnih preduzeća je potpuno legalan proces, regulisan zakonom. Iako novi Zakon o preduzećima u javnom sektoru propisuje čak da će članovi nadzornih odbora biti imenovani samo sa visokim obrazovanjem, pri čemu direktori javnih preduzeća ne mogu biti članovi političkih partija, mehanizmi odlaganja i prolongiranja VD stanja, uz koruptivnu praksu fabrikovanja i kupovine diploma održavaju nepromenjeno stanje. U tom okviru treba tumačiti fenomene priklanjanja pobedniku i promene partijskog dresa, partijskih preletača sa promenom strukture na vlasti.
Međutim, zauzimanje javnog preduzeća ne završava sa preuzimanjem kontrole nad vrhom kompanije. Sledeći korak u preuzimanju preduzeća je da se zameni osoblje u donjim važnim pozicijama sa partijskim kadrovima ili ljudima koji nisu članovi stranke, ali koji trguju svojom lojalnošću.
2) Obezbeđivanje radnih mesta i mogućnosti za zapošljavanje članova stranaka ili drugih klijenata. O razmerama ovog procesa najbolje govori sledeća projekcija. Ako je u članstvu SNS (700.000), SPS (100.000) i njihovih koalicionih partnera u vlasti ukupno oko 900.000 ljudi, pri čemu je bar polovina u radnom odnosu, dok je ukupan broj onih koji rade za platu oko 2,2 miliona, da se zaključiti da je svaki četvrti zaposleni u posedu partijske knjižice koja otvara sva vrata.
3) Neformalne dogovore oko kontrole nad javnim preduzećima između političkih partija feudalizacijom javnog sektora.
4) Javni tenderi. Iako nije lako izmanipulisati ovaj mehanizam, jer je konkurs javan a postoje i zakonski propisi koji regulišu proces, ipak se najveći deo postupka javnog nadmetanja može izmanipulisati. Ovo se obično radi postavljanjem kriterijuma koji se podudaraju sa performansama određene kompanije, preko curenja informacija o ponudi konkurencije, do pružanja već polupripremljene ponude. Ovom mehanizmu pripadaju i javno ugovaranje, izdavanje dozvola, koncesija, odnosno davanje monopola ili tolerisanje monopolizacije određenih segmenata tržišta važnih za održavanje režima poput medijskog i marketinškog.
5) Partijska preduzeća. Slučajnost je da kompanija pobeđuje na javnim nadmetanjima, dok je određena stranka na vlasti, a da kasnije gubi ponude i da je češće kontrolišu sve vrste inspekcija, dok druge firme počinju da cvetaju. Patronažna praksa može uključivati i instrumente sa neskrivenom koruptivnom pozadinom, uključiv i pranje novca poput:
6) Korišćenja marketinških usluga kao kanala za tokove novca. Javno preduzeće plaća za reklame i marketinške kampanje agenciji. Realna cena tih usluga je znatno niža od iznosa novca koji se prenosi kao naknada za usluge.
7) Neformalne finansijske transakcije. Javna preduzeća sprovode neki deo svog poslovanja nezvanično. Ona primaju naknadu u kešu i onda prebace neregistrovani novac u političke stranke. Ovo zahteva snažnu političku podršku koja može da spreči rad inspekcija i otkrivanje takvih nelegalnih transakcija. Pri tome razlikujemo dva oblika finansiranja političkih partija na osnovu motivacije privrednih subjekata: dobrovoljna i obavezna (ili iznuđena). Dominira praktično tip (polu)dobrovoljnog finansiranja političkih stranaka – preduzetnici shvataju da je ovo pravilo igre i davanja prihvataju kao deo poslovanja.
8) Izdvajanje privatnog sektora iz slobodne konkurencije (postavljanje u posao) koji nisu podvrgnuti postupcima javnih tendera.
9) Korupcija i manipulacija tokom procesa privatizacije.
10) Promena zakona u korist interesa pojedinih lobista, interesnih grupa.
11) Pružanje zaštite od pravnih posledica, odnosno diskriminacioni legalizam.
Na drugoj strani, na najvišem nivou politike, informacije dobijene od policije i tajnih službi postaju metod kontrole. Politički akteri kažu da su informacije o pojedincima (njihovim ekonomskim i političkim aranžmanima), tzv. kompromati koji se nalaze u policijskim fajlovima, važan mehanizam za kontrolu ponašanja i diskreditovanje političkih i/ili ekonomskih protivnika.
(Ne)željeni efekat: Zarobljena država
Posledično, klijentelizam i partijsko zapošljavanje u Srbiji nije ograničeno samo na javni sektor već se kroz praksu ostavljenih radnih mesta za potrebe lokalnih moćnika preliva u javno-privatna partnerstva i privatni sektor.
Klijentelistički odnosi su tako prodrli u pore svih institucija koje su nadležne za funkcionisanje sistema: parlamenta, sudstva, vlade, lokalne uprave, političkih partija, medija…
Krajnji efekat je nastajanje zarobljene države, koja bi se, po Inesu, mogla opisati kao metaorganizacija i institucionalizacija korupcijskih odnosa koji vode ka virtuelnoj privatizaciji upravljanja.
Zoran Stojiljković
