3.maj 2023. Kategorija: Autorski tekstovi, Zoran Stojiljković Izvor: Danas
Aktuelni štrajkovi i protesti otvaraju potrebu kritičkog promišljanja značenja i značaja dva veka organizovanog delovanja sindikata. Njihova konstanta i razlog postojanja je borba za očuvanje i unapređenje interesa sveta rada. Istorija pokriva, međutim, periode radikalnih tehnoloških i ekonomskih promena, kao i promena nomativno institucionalnih praksi uređenja odnosa na tržištu rada. Posledično i različitih političkih i organizacionih strategija samih sindikata.
Primera radi, kad je o tehnoekonomskim aspektima reč, istorija sindikata obuhvata predindustrijsko doba manufaktura, faze rane i zrele industrijalizacije, postindustrijsko doba postupne automatizacije i aktuelnu fazu digitalizacije i robotizacije – četvrtu industrijsku revoluciju.
Tehnološke promene i sindikati
Posledično, tehnološke promene rezultiraju i velikim strukturnim i organizacijskim promenama. Primera radi, prelaskom sa zanatske na masovnu industrijsku proizvodnju došlo je do promene u strukturi sindikata pa su oni prerasli iz lokalnih organizacija zanatske (muške) radne snage u masovne industrijske sindikate. Sa porastom zapošljavanja “belih okovratnika”, dolazi do strukturne promene sindikalnog pokreta kojom oni teže da obuhvate novu radnu snagu srednje klase.
Političko – strateški, Ričard Hajman ističe tri idealna tipa (evropskih) sindikata koji su povezani sa različitim ideološkim shvatanjima: (1) sindikati su interesne organizacije koje su pretežno orjentisane na funkcionisanje tržišta rada; (2) sindikati su vozila za podizanje radničkog statusa u društvu i unapređivanje socijalne pravde; (3) sindikati su ratne škole u borbi između rada i kapitala (Hyman, 2001: 1-2).
Hajman je u skladu sa svoja tri idealna modela sačinio trougao u čije je uglove postavio tri usmerenja: tržište, društvo i klasa. Svaka tačka u trouglu se vezuje za različiti model sindikata, tako da su poslovni sindikati usmereni na tržište, integrativni na društvo, dok su radikalno-opozicioni usmereni na klase (Hyman, 2001: 3-4).
Кljučna briga sindikata kao interesnih udruženja zaposlenih je regulisanje zarada i radnog odnosa. Oni ne mogu ignorisati tržište, ali istovremeno predstavljaju koncept kolektivnog interesa i identiteta koji odvaja radnike od poslodavaca. Bez obzira da li podržavaju klasnu ideologiju ili se, poput hrišćanskih i reformskih sindikata, oslanjaju na ideje solidarnosti i “klasnog mira”, oni ne mogu izbeći ulogu klasnih agencija.
Ebinghaus i Viser predlažu set sličnih institucionalnih pragova u političkoj integraciji radničke klase u politiku: (1) legitimitet – priznavanje zajedničkih prava udruženim radnicima; (2) legalizacija – garantovanje prava na štrajk i sindikalni imunitet koji omogućava praktikovanje prava na legalnu kolektivnu akciju; (3) zastupljenost – priznavanje sindikata kao ravnopravnih učesnika kolektivnog pregovaranja sa poslodavcima i državom; (4) integracija – priznavanje sindikata kao posrednika u javnoj politici (Ebbinghaus and Visser, 2000: 36).
Tri glavna društvena rascepa
U pogledu sindikalnog organizovanja moguće je govoriti o tri glavna politička i društvena rascepa i to: rascep rad – kapital; rascep crkva – država i rascep revolucija – reforme (Ebbinghaus and Visser, 2000: 42). Svaki od ovih rascepa je moguće povezati sa različitim sindikatima, tako da se rascep rad – kapital odnosi na nastanak i razvoj sindikalnih pokreta koji su bili bliski socijaldemokratskim partijama. Sa druge strane, rascep crkva – država je moguće povezati sa nastankom sindikalnih pokreta pretežno hrišćanske orijentacije, dok se rascep revolucija – reforme može povezati sa nastankom i razvojem anarhosindikalnih i komunističkih sindikalnih pokreta.
Uticaj sindikata i poverenje u njih zavise dakle od njihove moći da se osnovni ciljevi vezani za uslove i zarade radnika, kao i za demokratiju i socijalnu pravdu kao njihov okvir i garanciju – njihova misija i vizija, strateški umešno ostvaruju u krajnje različitim društvenim (ne)prilikama.
Sindikatima su na raspolaganju interne strategije objedinjavanja i integracije interesa složenog i promenljivog sveta rada, kojima, recimo, danas ključno doprinose socijalne mreže i mrežno povezivanje. Njima komplementrne su eksterne strategije kako one za zastupanja, lobiranja i pregovaranja, tako i konfliktne alatke poput štrajkova i širokih socijalnih protesta.
Konačno, iz ugla ostvarenih efekata, istorija sindikalnih borbi ima, po mome sudu, oblik parabole, ili grčkog slova omega Ω .
Polaznoj fazi borbe za priznavanje sindikata, sledi dugi vek njihove postupne institucionalne integracije i širenja ekonomskih, socijalnih i političkih, izbornih prava. Ona vrhunac dostiže sedamdesetih godina 20 veka, sa deradikalizacijom i integracijom i revolucionarnog krila sindikata do koje dolazi unutar države blagostanja i prihvatanja koncepata socijalnog partnerstva i dijaloga sveta rada i kapitala.
Aktuelni sužavajući krak čine, na radikalnoj izmenjenoj osnovi platformskog rada, recimo, ponovo otvoreni problemi pristojnog rada i delovanja sindikata. U pitanju su digitalizacijom i robotizacijom otvorena pitanja budućnosti (plaćenog) rada i sudbine sindikata. Moć sindikata i radnika prvo je određena njihovom strukturnom moći, odnosno vezom promena u procesu i načinima rada sa stanjem ponude i tražnje na tržištu rada. Onda sledi organizaciona moć i veštine pregovaranja oko uslova rada i zarada, radnih i socijalnih prava. Danas se, recimo, pored klasičnog formalnog i neformalnog, radi i o ultrafleksibilnom (digitalnom) tržištu rada na kome se, umesto tradicionalnih radnika i poslodavaca, susreću (lažno) samozaposleni platformski radnici, platforme kao posrednici i klijenti raspršeni diljem sveta, zainteresovani za jednokratnu projektnu uslugu.
Najzastupljeniji oblici digitalnog rada – rad na digitalnim platformama i rad na zahtev putem aplikacija su primeri u kojima se platforma ili mobilna aplikacija koriste kao medijator između radnika i klijenta, koji često nadilaze prostor nacionalnih država i zakonodavstava. Postavlja se i pitanje do koje mere su i angažovani u gig ekonomiji –“ekonomiji tezgarenja”- zainteresovani za išta više od zarada, učešća u određenju algoritma upravljanja procesom rada, prava na diskonektovanje i elementarna socijalna prava.
Ponovo na početku
Politička moć sindikata, odnosno moć uveravanja i mobilizacije kao svoj osnovni problem ima danas gradnju lepezaste strategije koja uključuje i koalicije sa organizacijama samozaposlenih i bivših i budućih zaposlenih – penzionera i aktuelno nezaposlenih.
Od zaboravljene prakse saradnje sindikalnog sa zadružnim pokretom i pokretom kooperativa dalo bi se šta naučiti i vek i po kasnije. Aktuelni protesti i štrajkovi govore upravo o tome.
Danas, nakon pandemije i sa ratom u Ukrajini, odnosno sa sankcijama, energetskom krizom i stagflacijom – inflacijom praćenom privrednom recesijom, urgentno su otvorena i pitanja očuvanja proizvodnje i zaposlenosti, zarada i standarda života. Vreme naduvavanja finansijskih balona, jeftinog novca i niskih, čak negativnih kamata je za nama. Krize i ratovi dodatno uvećavaju egzistencijalnu nesigurnost i strahove od daljeg širenja siromaštva i nejednakosti.
Sindikati su ponovo na početku.
Autor je politički sociolog
