Prof. dr Tomislav Živanović
U vremenima česte pojave plagiranja radova od seminarskih do doktorskih disertacija neophodno je napraviti kratak osvrt na plagiranje i objasniti ga kao društveni fenomen. Plagijat (prema lat. plagiarius = kradljivac) je prisvajanje tuđe autorske svojine. Drugim rečima, plagiranje podrazumeva krađu tuđih rezultata naučno-istraživačkog rada i prikazivanje kao sopstvenih, radi statusnog, finansijskog, materijalnog ili nekog drugog beneifita. Pored ovih oblika plagiranja sreće se i samoplagiranje kada se svoji stari tekstovi objavljuju kao novi (reciklaža). Plagijatorstvo, kao izrazito neetično ponašanje u domenu nauke i istraživanja nanosi veliku štetu naučnoistraživačkoj delatnosti jer obezvređuje naučni rad i minira osnovni princip nauke – istinitost i orginalnost. Plagijatorstvo ne samo da nije etično, nego ono nije ni u skladu sa zakonskim odredbama koje regulišu autorska i srodna prava.
S obzirom na to da se plagijatorstvo javlja u različitim vidovima i nijansama, interesantno je ukazati na njegove modalitete. Neki od njih su, počev od najdrastičnijih ka „lakšim“ oblicima:
(1) prepisivanje tuđeg teksta od reči do reči (potpuno kloniranje teksta),
(2) rad koji sadrži, bez izmena, značajne delove tuđeg teksta,
(3) rad u kome su promenjene ključne reči i fraze, ali je zadržan osnovni sadržaj orginalnog teksta,
(4) parafraze iz drugih izvora i sadržaj vlastitog teksta neprimetno su uklopljeni u jednu celinu,
(5) uzimanje delova svog ranijeg rada – samoplagijatorstvo (recikliran vlastiti rad),
(6) rad na bazi kombinovanja teksta sa navedenim izvorima sa prepisanim tekstom bez citiranja,
(7) rad koji predstavlja mešavinu kopiranog teksta iz nekoliko izvora, bez odgovarajućeg citiranja,
(8) rad sadrži citate sa nepostojećim ili netačnim informacijama o njegovim izvorima, (9) rad sadrži pravilno citiranje, ali ne sadrži
skoro nikakvu orginalnost i najzad
(10) rad sadrži pravilno citiranje, ali se previše oslanja na orginalni tekst, odnosno, stil teksta. Poznavanje modaliteta plagijatorstva može poslužiti kao vodič ili uputstvo edukatorima, recenzentima, mentorima, akademskom osoblju, istraživačima, studentima i svima onima koji se bave istraživanjem i pisanjem naučnih radova u cilju da se izbegnu greške i da se autori ne nađu izloženi na stubu srama.
U eri interneta, došlo je i do razvoja „copy-paste“ subkulture. Nasuprot tome su softverski programi koji upoređuju tekst sa svim orginalnim tekstovima koji se nalaze u njima dostupnim bibliotečkim bazama podataka i na taj način mogu da odrede koji deo teksta je mogući plagijat.
Plagijat se u ponekad teško može utvrditi, pogotovo ako nije slučaj prepisivanja od reči do reči, već je „ukradena“ sama ideja. Iz tog razloga se angažuju stručnjaci za konkretnu oblast koji znaju da prepoznaju plagijat. Tada je odlučujuća njihova reč, a ne softverova.
U razvijenim zemljama je prisutna tzv. „nulta tolerancija“ prema plagiranju Što se tiče naučnih radova istraživačkog i akademskog osoblja, sizuacija po pitanju plagijatorstva je relativno povoljna, jer se dobro obučeni i organizovani recezenti i uređivački odbori naučnih časopisa uspešno bore sa ovom pojavom. Pored posledica za autore i časopisi gube na rejtingu ako im se potkrade plagiran tekst koji nisu otkrili.
Nažalost, u Srbiji je prisutna letargičnost i tolerantnost prema pojavi plagiranja, ne samo u studentskim radovima (seminarski, diplomski i master), već i u doktorskim disertacijama, kao i kod zaposlenih na visokoškolskim ustanovama i drugim naučnoistraživačkim organizacijama. Na ovim prostorima, osim klasičnog plagijatorstva, postoje i drugi vidovi nekorektnog i neetičkog rada pojedinca, koji prolaze bez sankcionisanja, kao što su dopisivanje autora na spisak kada je u pitanju naučni rad, korišćenje studentskih istraživanja za pisanje sopstvenih radova, izdavanja „novih“ knjiga koje su ustvari reciklirane knjige iz ranijeg perioda bez navođenja da se radi o dopunjenim izdanjima.
Takođe, treba ukazati i da postoje dva nivoa sankcionisanja plagiranja: akademski i sudski. Na akademskom nivou, sankcija je oduzimanje zvanja stečenog naučnim radom za koji je utvrđen plagijat, a etički komitet nadležne institucije može da odluči i o gubitku radnog odnosa. Sudski put, u vidu klasične tužbe, je komplikovan, jer u postojećim zakonskim normama nije precizno definisan plagijat, te sudije ocenjuju koliki je procenat preuzetog teksta potreban da bi se neko delo označilo kao plagijat.
Očito da se plagijat „ne isplati“ odnosno, da može biti otkriven, pri čemu se celokupna karijera može dovesti u pitanje, te bi trebalo sugerisati da se pošteno radi i da se ne prepisuje, nego da se iznose sopstveni rezultati. To znači da i đake i studente treba konstantno podsećati da razmišljaju svojom glavom, edukovati ih da prepoznaju plagijatorstvo i upoznati ih sa posledicama neetičkog ponašanja. Zato pozivamo akademsku zajednicu Srbije da se angažuje na polju ispitivanja plagiranja u Srbiji u cilju očuvanja i zaštite etičkih normi svih građana.
